Promocja książki Kościoły luterańskie na ziemiach polskich

Monografia polskiego luteranizmu
Pod koniec 2012 r. w toruńskim Wydawnictwie Adam Marszałek ukazało się 3-tomowe opracowanie Kościoły luterańskie na ziemiach polskich (XVI-XX w.), przygotowane pod redakcją naukową Jarosława Kłaczkowa, autora wielu prac z zakresu historii polskiego ewangelicyzmu i protestantyzmu. Jest to pierwsza w polskiej historiografii praca, która obrazuje całościowo rozwój luteranizmu na ziemiach polskich, od jego początków po współczesność. W dołączonym Słowie przewodnim ks. bp Jan Szarek podkreślił, iż cenna inicjatywa historyków badających dzieje polskiego luteranizmu przygotowana została z okazji 500-lecia Reformacji, wpisując się w kalendarz obchodów „Dekady Marcina Lutra”.
Kolejne części przedstawiają dzieje Kościołów luterańskich na tle historii Polski, konfrontując jednocześnie poczynania środowisk luterańskich z rozwijającą się konfesją kalwińską. Pierwszy tom, zatytułowany W czasach Rzeczpospolitej Obojga Narodów, dotyczy wydarzeń rozgrywających się w Koronie, Wielkim Księstwie Litewskim oraz w Prusach Książęcych, wasalnych wobec Polski do połowy XVII wieku. Jacek Wijaczka przedstawił chlubne początki reformacji na ziemiach polskich, Tomasz Kempa omówił historię powstawania zborów luterańskich na Litwie, a Janusz Małłek zobrazował powstanie pierwszego państwa, w którym luteranizm stał się oficjalną religią państwową. W Prusach Książęcych na mocy jednolitej Ordynacji kościelnej i Agendy parafie luterańskie zostały utworzone w obrębie funkcjonujących biskupstw pomezańskiego i sambijskiego. W czasach króla Stanisława Augusta nastąpiło odradzanie się konfesji luterańskiej, w tym prężny rozwój parafii w Warszawie, która odegrała w następnych stuleciach ważną rolę w historii warszawskiej społeczności, jak i w dziejach polskiego ewangelicyzmu. Polskie zbory utrzymywały się w Wilnie i Kownie, natomiast w państwie pruskim (od 1701 r. Królestwie Pruskim) w 1817 r. Fryderyk Wilhelm III wprowadził unię pomiędzy kościołem luterańskim i ewangelicko-reformowanym, która zapoczątkowała dzieje Ewangelickiego Kościoła Unijnego. Pierwszy tom uwzględnia ponadto opracowanie Jerzego Harasimowicza ukazujące luterańskie budowle kościelne na ziemiach polskich, wśród których na szczególną uwagę zasługuje Kościół Świętej Trójcy w Warszawie, wzniesiony według projektu architekta saskiego Simona G. Zuga (1781 r), uznawany za budowlę reprezentacyjną XVIII-wiecznej stolicy. Janusza T. Maciuszki omówił rozwój piśmiennictwa ewangelickiego w XVI-XVIII wieku, obrazując dynamikę poszczególnych gatunków literackich w kolejnych stuleciach. Drugi tom – Pod zaborami i obcym panowaniem – poświęcony został czasom porozbiorowym. Autorzy przedstawili dzieje luteranów, o polskich i niemieckich korzeniach, którzy kształtowali nowe struktury kościelne w obrębie państwowości austriackiej, pruskiej i rosyjskiej, na tle XIX-wiecznych procesów budzenia się świadomości narodowej. Tadeusz Stegner zajął się losami ewangelików w Królestwie Polskim oraz w Galicji, przedstawiając ich próby zbudowania polskiego oblicza Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, wzmocnionego znacznie dzięki przybywającym w poszukiwaniu lepszych warunków życia niemieckim osadnikom. Losy parafii luterańskich z terenów Pomorza Gdańskiego przedstawił Piotr Birecki, Agnieszka Zielińska omówiła problematykę Kościołów ewangelickich w Wielkopolsce (w latach 1815–1920), a Grzegorz Jasiński przedstawił specyfikę Kościoła ewangelickiego na Mazurach; parafie luterańskie na wymienionych terenach zostały włączone do Ewangelickiego Kościoła Unijnego w Prusach, który uczestniczył w realizowanej przez administrację państwową akcji germanizacyjnej. Szczególnie dla tradycyjnych społeczności luteranów mazurskich eliminacja języka polskiego z życia kościelnego okazała się ciosem, wymuszającym naukę niemieckiego. Mazurzy pozostali wskutek tego poza XIX-wiecznymi procesami budzenia się świadomości narodowej. Historię luteranizmu na Śląsku Cieszyńskim przedstawiła Elżbieta Szyszlak – od XVI-wiecznego ugruntowania nowego prądu, poprzez równouprawnienie ewangelików w monarchii austro-węgierskiej, po zaangażowanie cieszyńskich luteranów w procesy odrodzenia narodowego i udział w obronie polskości. Autorka omówiła także powstanie Augsburskiego Kościoła Ewangelickiego na Wschodnim Śląsku w Czechosłowacji (1922 r.), utworzonego ze zborów zaolziańskich w 1918 r. P. Birecki udokumentował różnorodność luterańskiej architektury na przykładzie XVIII i XIX-wiecznych budowli kościelnych, wznoszonych na terenach Pomorza, Górnego Śląska, Śląska Cieszyńskiego oraz w Galicji.
W ramach Rzeczypospolitej, państw ościennych i na emigracji. Trzeci tom dotyczy historii polskiego luteranizmu w XX wieku. Kościoły luterańskie i wyrosłe z tradycji luterańskiej zmuszone zostały po 1918 roku do ponownego zorganizowania się w niepodległym państwie polskim. Specyfikę nowej sytuacji określało ponadto pojawienie się antychrześcijańskich systemów totalitarnych, co prowadziło do politycznego wykorzystania niemieckojęzycznych wiernych w Rzeczypospolitej przez rozprzestrzeniający się w Rzeszy narodowy socjalizm. Elżbieta Alabrudzińska omówiła kształtowanie się Kościołów luterańskich w Polsce międzywojennej, ze szczególnym uwzględnieniem roli Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, pod przewodnictwem biskupa Juliusza Burschego. Tradycje pruskiego Kościoła unijnego kontynuował Ewangelicki Kościół Unijny w województwie poznańskim i pomorskim oraz Ewangelicki Kościół Unijny na Polskim Górnym Śląsku, których charakterystykę przedstawił Jarosław Kłaczkow. Wyrazem utożsamiania wyznania z przynależnością do narodu niemieckiego była bogata działalność wydawnicza dla ewangelików unijnych w Polsce. G. Jasiński prześledził losy Kościoła ewangelickiego na Mazurach w lata 1914–1945, ukazując przemiany świadomościowe protestanckiej, głównie wiejskiej ludności, która przywiązanie do wyznania zaczęła łączyć z kształtowanym przez różne czynniki państwowe poczuciem przynależności do narodu niemieckiego. Dalsza eliminacja języka polskiego z życia kościelnego prowadziła do zaniku polskojęzycznych ewangelików na mazurskiej ziemi. Funkcjonowanie Kościołów w czasie II wojny światowej przedstawiła Sylwia Grochowina, na tle represji, które dotknęły parafie oraz księży ewangelickich na okupowanych ziemiach. Po 1945 roku Kościół Ewangelicko-Augsburski zapewnił opiekę religijną wiernym pięciu dawnych Kościołów uwzględniających luteranów. Okres ten został przedstawiony przez J. Kłaczkowa. Autor omówił kolejne etapy powojennej historii Kościoła, pod przewodnictwem bpa Jana Szerudy (1945–1951), bpa Karola Kotuli (1951–1959), Andrzeja Wantuły (1959–1975), Janusza Narzyńskiego (1975–1991), na tle kształtowania się stosunków z władzami państwa komunistycznego, z uwzględnieniem różnych form aktywności ewangelików, zwłaszcza w ostatniej dekadzie PRL-u. J. Kłaczkow zajął się również historią emigracyjnych ośrodków ewangelickich, działających w ramach Polskiego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego na Obczyźnie, szczególnie aktywnego w Wielkiej Brytanii. Starania polskich ewangelików na Zaolziu o zachowanie niezależności po 1945 roku omówił Józef Szymeczek. Powstały w 1950 r. Śląski Kościół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania, mimo postępującej czechizacji wiernych, zachował swoją odrębność. Historię działalności stowarzyszeń społecznych w polskim luteranizmie przedstawił Jan Szturc, charakteryzując stowarzyszenia okresu międzywojennego, działalność Polskiego Towarzystwa Ewangelickiego, oraz m.in. najnowsze struktury współdziałania – Forum Ewangelickie czy Forum Kobiet Luterańskich. Karol Karski scharakteryzował udział Kościoła w międzynarodowym ruchu luterańskim oraz różne formy współpracy z innymi wyznaniami, m.in. na przykładzie uczestnictwa polskich przedstawicieli w pracach Światowej Federacji Luterańskiej czy Światowej Rady Kościołów. Trzeci tom kończy przygotowane przez redaktora kalendarium z życia Kościoła za lata 1990–2012.
Każdy z trzech tomów prezentowanej pracy zaopatrzony został w noty o autorach oraz indeks nazwisk. Książka ukazała się dzięki wsparciu finansowemu Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, diecezji pomorsko-wielkopolskiej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego oraz przy pomocy dotacji udzielonej przez parafię ewangelicko-augsburską w Toruniu. Zagadnienie Kościołów luterańskich na ziemiach polskich przedstawione zostało wszechstronnie, co pozwala uznać pozycję za opracowanie monograficzne, w którym znalazły się nie tylko polityczno-historyczne wydarzenia z życia społeczności luterańskich, ale przedstawione zostały także zagadnienia obyczajowe, społeczne, kulturalne, wydawnicze, jak również opisane zostały różne wzory religijności, zależne od czasu i lokalnych tradycji. Można też dodać, że autorzy są znawcami omawianych tematów, co może zachęcić do lektury innych ich prac dotyczących luteranizmu czy ewangelicyzmu. Kościoły luterańskie.. zapewne znajdą swoje miejsce w bibliotekach parafialnych, szkolnych, w księgozbiorach prywatnych, stając się książką ważną dla poznania historii własnej konfesji oraz zachowania własnej tożsamości wyznaniowej. Kościół luterański w Polsce, mimo współcześnie niewielkiej liczebności, jest depozytariuszem tradycji wszystkich Kościołów luterańskich, które działały w tej części Europy przez setki lat. (Jarosław Kłaczkow, Wstęp, t. 1,s. 11)